نقد آثار دیگران

حذف مرز اخباری زبان در نثر

پیش از این اشاره شد که شعر غایت زبان است. و این غایت کارکرد خبری خود را تا جای ممکن کمرنگ می کند. اما خصوصیت نثر به خصوص نثر علمی این نیست. چرا که امکان حذف بار خبری وجود ندارد بلکه کارکرد زبان، همین خبر است.

اما رویایی در متن هایی با کارکرد خبری، هم چون مصاحبه ها یا گزاره های نقادانه پیرامون مسائل شعر، وجه ی شهودی و معرفت شناسی واژگان بر بار خبری چیرگی دارد. گویی شاعر القای حس و تصویر را در متن های خبری هم، بر گفتمان یک سویه ی اطلاع رسانی رایج در رسانه ها ترجیح می دهد. کافی است که متن های به ظاهر منثور (پیرامون شعر) رویایی را با دقت بخوانیم تا به مقصود مطالب مذکور برسیم.

در این جا سه قسم از نوشتارهای رویایی را در حیطه های سخنرانی، مصاحبه و یادداشت ها پیرامون شعر به صورت نمونه و توضیح می آوریم تا مسئله قابل لمس تر گردد. پیش از ارائه نمونه باید گفت رویایی به سخت فهمی و پیچیده گویی متهم یا معروف است. گرچه در جاهای بسیاری اشاره کرده ایم که علت اصلی این موضوع تربیت نیافتگی معترضان نسبت به خوانش حجمی است و گرنه اگر انتظار اولیه خود را از سرعت خوانش به صبوری در خوانش تغییر دهد. بسیاری از این گره ها گشوده خواهد شد. (سرعت خوانش مقوله ای است که در پژوهش های آتی مولف، در دستور کار قرار دارد که می توان آن را در رویکردهای پساحجمی شعر حجم جستجو کرد).

الف) سخنرانی ها:

در سخنرانی ها، رویایی همچنان شاعر است و سخن او تن به یکنواختی رسانش نمی دهد. در حالی که در حضور جمعی سخنرانی می کند که این بار به جای خواندن، او را می شنوند. شاید تنها تخفیف او به مخاطب در این رابطه، وحدت موضوع باشد. یعنی دست کم بر خلاف شعر که موضوعیت بر آن مقدم نیست در سخنرانی موضوعیت بر سرایش مقدم شود که البته در بعضی جاها این تقدم هم نادیده گرفته می شود:

«این که گفته می شود که ابتدای فکر ما را انتهای نگاه ما می سازد، یعنی ما وقتی از جهان اطراف خودمان فارغ می شویم تازه به جهان واژه ها می رسیم، این امر مرحله ی دوم مشغله ی ماست: بعد از نگاه مشغله ی واژه ها است. جهان نوشتن واژه ها یعنی جهان نوشتار، و واژه ها گاه و حتی غالبن با جهان اطراف ما به ما می رسند، نه این که متولد بشوند، بلکه با تولدی که در جهان اطراف دارند به صورتی متولد در ما متولد می شوند....»

(رویایی، 1998: 108).

وجود مفاهیم و واژگانی چون: «جهان اطراف»، «جهان واژگان»، در قیاس هایی چون «ابتدای تفکر» و «انتهای نگاه»، خود همه سرشار از انتزاع است. به عبارتی تخیل و انتزاع در شعر با ایجاز کمتری به قوت خود در نثر باقی است. «دعاها همه به کمک زبان دعا شده اند و زبان هم به کمک دعا زبان، خیال می کنم قدیمی ترین کسی که به زمان اندیشیده کرده، آن هم در ارتباط با زبان، همین مرد مقدس و منکر من آگوستین بوده ....» (323).

ب) مصاحبه:

مصاحبه ها برای رویایی، بیشتر از دیگر بسترها، فضای بداهه گویی دارد و هر چه مصاحبه کننده رندی به خرج دهد رندی رویایی شکوفاتر می شود و منجر به ایجاد نوعی طنز حجمی می گردد که زیبایی آن را نمی توان انکار کرد. در مصاحبه ها تا وقتی که مسائل رئال مطرح است، شرح رویایی فرم خطی دارد اما در بعضی جاها رندی رویایی در پاسخِ غیر خطی است و موجبات کشف هایی است که خود رویایی هم با لذت و مکث در آمدنشان، بر آن ها تاکید می کند. در یکی از مصاحبه ها می خوانیم که:

«-آینده شعر حجم را چگونه می بینی؟

 - آینده ی شعر حجم گذشته ی شعر حجم است. شعر حجم آینده ندارد چون شعر، آینده ندارد. خودش آینده است. آینده ای در آینده ی ما انسان ها. شعری که همیشه در حال آمدن باشد خودش آینده است. منتظر آینده نمی ماند و چون همیشه می آید آینده ای است برای آن هایی که منتظر آینده اند... »

(1382: 357)

یا در سوالی که اتفاقن نثر او را مورد پرسش قرار می دهند:

«-تبحر حیرت انگیز شما در نثر چرا آن قدر که انتظار می رفت، به خود مشغول نشد؟ بی گمان در نثر- به تناسب نثر- شما کمتر از آن چه که در شعر کرده اید نکرده اید؟

-دستِ تاریکی است که گاهی در من بیدار می شود، و می نویسم وقتی که شعر نمی نویسم، این دیگر وسوسه ی صفحه ی سفید است، وقتی که شعر به دانسته و اندیشه های من پایشان را جایی می گذارند که شعر می گذارد، و سیاهش می کنند. در چنین مواقعی نسبت به صفحه ی سفید حس شیطنت، بدجنسی و تجاوز می کنم، برعکس شعر که به دعوت صفحه سفیدی است که پاسخ می دهد و روی صفحه به دلخواه صفحه می نشیند»

(1370: 79)